W roku 1892 parlament pruski uchwalił ustawę określającą zasady dofinansowania przedsiębiorstw, które zbudują i oddadzą do użytku publicznego linie kolejowe lokalnego znaczenia. Władze powiatowe w prowincji poznańskiej szybko zrozumiały, jak ważna jest ta ustawa dla przyspieszenia rozwoju gospodarczego i struktury komunikacyjnej. Już 1 stycznia 1896 roku, a więc w cztery lata po uchwaleniu wspomnianej ustawy, oddano pierwszy odcinek wówczas Witkowskiej Kolejki Powiatowej - z Gniezna przez Niechanowo, Arcugowo do Mielżyna - o długości 22,4 km. W tym samym roku zbudowano kolejne odcinki - z Niechanowa przez Witkowo do Powidza - długość 18,2 km oraz z Arcugowa do Kleparza - długość 13,7 km.

Na kolejce prowadzony był ruch osobowy i towarowy, a dzięki dobrym wynikom finansowym można było uruchomić następny odcinek z Powidza do Anastazewa - 1 października 1911 roku o długości 10,2 km., gdzie znajdowało się przejście graniczne do Królestwa Polskiego. Odcinek ten miał wkrótce odegrać ważną strategiczną rolę. Po wybuchu I wojny światowej trasa tą przewożono, bowiem transporty wojskowe w kierunku granicy rosyjskiej. W 1918 roku Wielkopolska sama musiała wywalczyć prawo przynależności do państwa polskiego. Podczas Powstania Wielkopolskiego kolejka witkowska służyła powstańcom jako środek transportu, a kolejarze czynnie przyłączyli się do zrywu niepodległościowego.

W okresie międzywojennym powszechny kryzys światowy nie ominął również kolejki, która borykała się z poważnymi kłopotami finansowymi. W latach dwudziestych zaczęto wydzierżawiać niektóre odcinki innym kolejkom powiatowym oraz ograniczać ruch osobowy. W roku 1927, po likwidacji powiatu witkowskiego, kolejka zmieniła nazwę na Gnieźnieńską Kolej Powiatową.

Podczas II wojny światowej kolej była zarządzana przez okupanta, jednak zasady jej funkcjonowania nie zmieniły się. Po wyzwoleniu nadal działała jako Gnieźnieńska Kolej Powiatowa, aż do przejęcia w roku 1949 przez Polskie Koleje Państwowe, które włączyły ją w skład Kujawskich Kolei Dojazdowych. W roku 1957 przekuto tory z szerokości 600 mm na szerokość 750 mm.

W chwili obecnej Gnieźnieńska Kolej Dojazdowa prowadzi ruch pociągów trakcją parową przede wszystkim do Witkowa i Powidza. Dzięki zaangażowaniu gnieźnieńskich kolejarzy z roku na rok uruchamia się coraz więcej pociągów turystycznych na zamówienie. Korzystają z nich głównie szkoły z terenu Wielkopolski oraz liczne grupy z Europy Zachodniej, dla których ponad stuletnia kolejka jest niejako pomostem łączącym wiek XIX z końcem XX.

Trasa kolejki rozpoczyna się w Gnieźnie - kolebce państwa polskiego, wiedzie przez pełne uroku wioski Pojezierza Gnieźnieńskiego, docierając nad sam brzeg Jeziora Powidzkiego. Kompleks turystyczno - wypoczynkowy nad Jeziorem Powidzkim oferuje doskonałą bazę z kąpieliskami, campingami, polem namiotowym i sprzętem żeglarskim, a jego położenie jest idealnym punktem do uprawiania aktywnego wypoczynku. Do dyspozycji turystów są zabytkowe parowozy i wagony osobowe z lat pięćdziesiątych oraz odkryte wagony „plenerowe”. Dla grup zorganizowanych oferowane są przejazdy pociągami na zamówienie, a dla turystów indywidualnych - w sezonie letnim, w każdą sobotę i niedzielę - pociągi turystyczne według stałego rozkładu jazdy.

W roku 2001 zapadła decyzja o likwidacji gnieźnieńskiej kolejki. Jednakże dzięki zaangażowaniu jej miłośników a przede wszystkim tych, zrzeszonych w Sekcji Miłośników Kolei Towarzystwa Miłośników Gniezna udało się utrzymać ruch turystyczny w weekendy i zapobiec dewastacji zabytkowej kolejki. Natomiast w marcu 2003 r. podpisano umowę pomiędzy gnieźnieńskim Starostwem a PKP, na mocy której kolejka wąskotorowa, tabor oraz ziemie przylegających stały się własnością Powiatu Gnieźnieńskiego.

Tabor, którym dysponuje Gnieźnieńska Kolej Wąskotorowa to: parowozy: Px48-1785 i Px48-1919 (czynne); lokomotywy spalinowe Lxd2-313, 343, 344, 369 (czynne); wagon motorowy MBxd1-201 (czynny), i MBxd2-229 (nieczynny); wózek motorowy Wmd 023 (czynny); wagony osobowe: 6 wagonów rumuńskich, 1 wagon typu 3 Aw, 3 wagony letnie, 3 wagony bagażowe, 1 wagon salonka (z tego 2 wagony rumuńskie i salonka nieczynne); 65 wagonów towarowych (z tego czynnych jest 5 transporterów typu Tw6; 20 transporterów typu Tw6a, 2 transportery typu Tw6b, 5 transporterów typu Tw6c. Pozostałe wagony traktowane są jako zapasowe).

Podczas podróży 38 kilometrowej między Gnieznem i Anastazewem odkrywa się bogatą historię gnieźnieńskiej kolejki. Podczas podróży w czasie po przejechaniu piątego kilometra rozwija się przed nami przepiękna panorama ziemi wielkopolskiej i pojezierza gnieźnieńskiego. Przejażdżka Gnieźnieńską Kolejką Wąskotorową to ostatnia z możliwych wycieczek parową ciuchcią. Przejażdżka to spotkanie i połączenie historii z rekreacją można spędzić miłe chwile, które zostawia wspomnienia w nas na bardzo długo.

(m/n)